Recept voor de Kosmopolis

Auteur: Harm Jaap Hartmans 

Hoe word je een kosmopoliet? Het woord ‘kosmopoliet’ werd waarschijnlijk voor het eerst gebruikt door de cynicus Diogenes van Sinope (404-323 v.Chr.). Wanneer mensen hem vroegen waar hij vandaan kwam, zei Diogenes “Ik ben een inwoner van de wereld” oftewel een “κοσμοπολίτης” (kosmopolítes).

Diogenes leefde als een zwerver en trok zich weinig aan van sociale conventies. Hij stelde zich als een banneling buiten de Griekse stadstaat (‘polis’). Hij werpt daarmee direct een interessante vraag op: is het nodig om jezelf buiten jouw eigen gemeenschap te plaatsen om waarlijk kosmopoliet te zijn? 

Als dat zo is, dan kan ik mij geen echte kosmopoliet noemen. Ik ben blij dat ik een Nederlands staatsburger ben en er is geen haar op mijn hoofd die eraan denkt om dit privilege (want dat is het!) op te geven. Het leven van een staatloze burger is in de geschiedenis nooit gemakkelijk geweest en in onze moderne tijd is dat zeker niet minder het geval.

We kunnen ook een wat minder radicale lering trekken uit het leven van de eerste kosmopoliet Diogenes. Een kosmopoliet is in ieder geval geen patriot die zijn eigen gemeenschap op een voetstuk plaatst en voor wie alles in zijn of haar gemeenschap altijd het beste is. 

Patriottisme is een van de meest destructieve krachten in de menselijke geschiedenis. Vaderlandsliefde is zo met onze eigen identiteit en geschiedenis verweven dat het uiteindelijk vaak sterker is dan welke ideologie of religie dan ook. Het is niet voor niets dat dictatoriale regimes op vormen van patriottisme terugvallen als andere ideeën zijn uitgewerkt.  

Diogenes behoorde tot de school van cynici. Er waren diverse geestelijke stromingen in de klassieke wereld. De stoïcijnen lieten zich er ook op voorstaan ware kosmopolieten te zijn. Zij hadden minder radicale opvattingen dan Diogenes en namen wel actief deel aan de gemeenschap waartoe ze behoorden. 

De meeste van hen leefden na Diogenes. Door de veroveringen van Alexander de Grote kwamen de Grieken in contact met vele verschillende culturen. De Romeinse stoïcijnen leefden zelfs in een tijd dat het Romeinse rijk zo ongeveer het gehele Middellandse Zeegebied omvatte. Stoïcijnen konden zo de hele wereld gaan beschouwen als één grote polis die geordend werd door een hogere rationele orde, de Logos. Deugdzame mensen die volgens deze rationele Logos leefden maakten volgens Stoïcijnse opvattingen, ongeacht hun achtergrond, van nature deel uit van een universele kosmopolis. Het christendom heeft later veel van deze universalistische gedachten overgenomen.

We kunnen ons nu afvragen: heeft de ware kosmopoliet dit soort grote universele ideeën nodig? Is het nodig om je door de ratio te laten leiden of een bepaald universeel geloof aan te hangen om een kosmopoliet te zijn? Het is in onze tijd gemakkelijk om te zien dat dergelijke opgelegde voorwaarden problematisch zijn.

In universele termen gesteld zijn wij immers allemaal, alleen al door te zijn, zonder enig voorbehoud, bewoners van de kosmos. Een kosmopoliet hoeft dus eigenlijk niet veel meer te zijn dan iemand die zich hiervan bewust is en vooral ook leeft vanuit de gedachte dat alle mensen deel uitmaken van één grote gemeenschap.

Er is nog wel een kwestie die we hier direct moeten benoemen. Een ‘poliet’ (of in het Grieks ‘πολίτης’) is een burger die in een polis of gemeenschap leeft. Aristoteles schreef immers dat de mens als sociaal wezen een ‘politiek dier’ is oftewel een dier die in een polis leeft; “en hij of zij die van nature – en niet door een speling van het lot – zonder staat (polis) is, staat ofwel boven de mensheid of daaronder” (Politika, 1253a). Een kosmopoliet behoort dus tot een gemeenschap van mensen. Andere wezens die met ons in de kosmos zijn, lijken (of dreigen) dus buitengesloten te worden. Ze staan onder of boven ons.

We noemen de geologische tijd waarin we leven tegenwoordig steeds vaker het ‘Antropoceen’ om de grote impact aan te geven die de mens heeft op de planeet. Is een antropocentrisch concept van wereldburgerschap in onze tijd dan nog wel zo aantrekkelijk? Critici van een antropocentrisch wereldbeeld, waarin de mens een unieke, centrale plaats inneemt, stellen hier een eco-centrisch wereldbeeld tegenover waarin alle levende wezens zonder duidelijke hiërarchie en in wederzijdse afhankelijkheid bestaan. Het lijkt dus goed om ons te realiseren dat we allereerst in een ‘kosmo-oikos’ leven en dan pas als mensen in een ‘kosmo-polis’. 

Is hiermee de stap om kosmopoliet te worden overbodig geworden? Het lijkt mij niet, want tenzij we ervoor kiezen om als kluizenaars of in kleine tribale verbanden terug in de natuur te gaan leven, ver van de moderne beschaving, moeten we ons nog altijd met andere medemensen verbinden en samen onze gemeenschappelijke toekomst vormgeven. Ook Diogenes trok zich niet terug in de natuur en bleef onder de mensen, ook al moest hij soms met een lantaren zoeken naar een ‘waarachtig persoon’. 

Als moderne kosmopoliet is het allereerst nodig om je open te stellen voor andere culturen. Er zijn vele manieren om dat te doen. Ik heb zelf ontdekt dat het leren van vreemde talen tot een kosmopolitische houding kan leiden. Talen zijn portalen tot nieuwe werelden en door een vreemde taal te spreken verandert er automatisch ook iets in jezelf. Je gaat een beetje deel uitmaken van die andere cultuur. Inmiddels heb ik in meerdere verschillende landen talencursussen gedaan en ben ik een polyglot geworden die veel uit andere culturen in zich heeft opgenomen.  

Niet iedereen is even bedreven in het leren van talen. Maar er zijn ook andere manieren om jezelf open te stellen voor andere culturen, bijvoorbeeld door middel van muziek, kunst en natuurlijk ook eten. Eten moeten we immers allemaal. Het nuttigen van een gemeenschappelijke maaltijd is al vaak een goed middel gebleken om nieuwe en betere banden tussen mensen te scheppen. 

Het is heel natuurlijk om een voorkeur te hebben voor alles wat je met de paplepel is ingegeven. Maar het is al een goede kosmopolitische ervaring om eens een hap te nemen van wat je nog niet kent. Het liefst in bont gezelschap.

Smakelijk eten!